Συνήθως τα βάζουμε με τους άλλους για ό,τι δεν γίνεται όπως θα θέσαμε. Τι συμβαίνει όμως όταν ο μόνος που έχουμε να κατηγορήσουμε είναι ο εαυτός μας;
Οι ενοχές μας «επισκέπτονται» όταν δεν μπορούμε να συγχωρήσουμε τον εαυτό μας για κάτι που θεωρούμε ότι δεν κάναμε σωστά. Και δεν αφορούν μόνο τις πράξεις αλλά και τις σκέψεις, τις επιθυμίες ή τα συναισθήματά μας. Πολλές φορές δεν έχει σημασία αν τελικά το «λάθος μας» είχε συνέπειες ή όχι.
Ακόμα κι αν ό,τι μας οδήγησε να αισθανθούμε έτσι δεν επηρέασε τις σχέσεις μας, οι ενοχές αρνούνται να μας εγκαταλείψουν. Ίσως τελικά μερικές φορές το πιο δύσκολο κομμάτι στις ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι να μας συγχωρήσουν οι άλλοι. Η «άφεση των αμαρτιών» μπορεί να είναι ένα θέμα πολύ προσωπικό.
Σωστό ή λάθος;
Οι ενοχές είναι μια πολύ κοινή συναισθηματική αντίδραση που προκύπτει όταν νιώθουμε ότι κάναμε κάτι ενάντια στους κανόνες που επιβάλλει η προσωπική μας ηθική ή ο κοινωνικός περίγυρος. Συχνά τις νιώθουμε όχι μόνο για ό,τι κάναμε αλλά και για ό,τι δεν κάναμε αλλά θεωρούμε ότι θα έπρεπε να είχαμε κάνει.
Υπάρχουν για να «ρυθμίσουν» τη συμπεριφορά που τις προκάλεσε, παροτρύνοντας όποιον τις νιώθει να κάνει κάτι για να επαναφέρει την ισορροπία, ωστόσο ο τρόπος που τις βιώνει ο καθένας μας είναι εντελώς προσωπικός αφού κάθε άνθρωπος έχει τη δική του άποψη για το τι είναι σωστό και τι λάθος.
Έτσι κάποιος μπορεί να νιώθει ενοχές αν π.χ. δεν μπορέσει να πάει στα γενέθλια του καλύτερου του φίλου ενώ κάποιος άλλος μπορεί να μην θυμηθεί καν τα γενέθλια και να μην νιώσει καμία απολύτως ενοχή.
Οι ενοχές στην ερωτική σχέση
Οι ερωτικές σχέσεις είναι ούτως ή άλλως ένα απέραντο πεδίο μάχης, πόσο μάλλον όταν μπαίνουν στη μέση οι ενοχές. Γιατί παραμελούμε τον σύντροφό μας, γιατί αφεθήκαμε να ερωτευθούμε κάποιον άλλον, γιατί δεν προλάβαμε να φτιάξουμε το αγαπημένο του φαγητό, γιατί δεν αντέχουμε τους φίλους του…
Η αλήθεια είναι ότι, ειδικά όταν αγαπάμε κάποιον, είναι πολύ εύκολο να αισθανθούμε ενοχές ακόμα και για λόγους τουλάχιστον αφελείς. Νιώθουμε άσχημα για τον εαυτό μας και προσπαθούμε με κάθε τρόπο να εξιλεωθούμε θεωρώντας ότι αυτό μπορεί να βοηθήσει τη σχέση μας.
Αυτό όμως που στην ουσία θέλουμε δεν είναι απλώς να αποκατασταθούμε στα μάτια του συντρόφου μας αλλά και στα δικά μας .Έτσι όμως μπορεί να χάσουμε την αυτοεκτίμησή μας αλλά και το σεβασμό του συντρόφου μας που συχνά (επειδή κανείς δεν είναι τέλειος) μπορεί να εκμεταλλευτεί την κατάσταση απαιτώντας ολοένα περισσότερα προκειμένου να μας συγχωρήσει. Όλα αυτά βέβαια δεν είναι τίποτε παρά η αντίστροφη μέτρηση για τη σχέση. Οι ενοχές αποκτούν το πάνω χέρι βάζοντας σας στο κέντρο του πιο φαύλου κύκλου.
Οι ενοχές στην οικογένεια
Πριν από λίγα χρόνια κινδύνεψα σε ένα αυτοκινητικό ατύχημα, απ’ το οποίο ήμουν σίγουρη ότι δεν θα επιζούσα. Δεν είδα όμως όλη μου τη ζωή να περνάει μπροστά από τα μάτια μου, ούτε σκέφτηκα πόσα δεν πρόλαβα να ζήσω. Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα ήταν ο πόνος που θα προκαλούσα στους δικούς μου ανθρώπους, έστω και άθελα μου. Όταν αργότερα ανέφερα σε κάποιον γνωστό μου ψυχολόγο το περιστατικό, αμέσως αποφάνθηκε: “Είσαι ένα από τα πιο ενοχικά άτομα που ξέρω”.
Οι ενοχές γεννιούνται στο κατά τα άλλα ασφαλές «λιμάνι» της οικογένειας, όσο οξύμωρο κι αν ακούγεται αυτό. Μαθαίνουμε να ζούμε με αυτές ήδη από τη νηπιακή ηλικία. Πρέπει να τρωμε όλο μας το φαγητό γιατί «άλλα παιδάκια δεν έχουν να φάνε» και δεν κάνει να κλαιμε «για να μην στενοχωριέται η μαμά».
Η διαπαιδαγώγησή μας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ενοχικά συναισθήματα, γεγονός που μας οδηγεί να περνάμε με ενοχές ένα μεγάλο μέρος της ζωής μας, συχνά χωρίς σημαντικό λόγο. Μεγαλώνοντας μαθαίνουμε ότι δεν πρέπει να απογοητεύουμε τους γονείς που μας μεγάλωσαν με κόπο, ούτε τη γιαγιά που μας έλεγε τα πιο ωραία παραμύθια.
Από τη μεριά τους οι μεγαλύτεροι μπορεί να νιώθουν ενοχές επειδή δεν έχουν την οικονομική ευχέρεια να δώσουν στα παιδιά τους κάτι παραπάνω από τα απαραίτητα ή επειδή μαλώνουν μπροστά τους κ.ο.κ. Αν κάνουμε κάτι από όλα αυτά ή όλα αυτά μαζί, αμέσως αισθανόμαστε ότι δεν είμαστε καλοί άνθρωποι, ότι δεν δίνουμε όσα πήραμε και οι ενοχές δεν μας αφήνουν στιγμή.
Οι ενοχές για ό,τι ξεπερνά τις δυνάμεις μας
Όλοι νιώθουμε ένοχοι όταν άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα και εμείς πετάμε τη μακαρονάδα επειδή δεν ήταν αλ ντέντε. Τα ορφανά παιδιά εξαιτίας των ατελείωτων πολέμων, η ανέχεια, η βία, οι αρρώστιες, η απελπισία των ανθρώπων μας φορτώνουν με όλες τις ενοχές του κόσμου για όσα είχαμε την τύχη να έχουμε. Κι όσο πιο αδύναμοι νιώθουμε να διορθώσουμε κάτι τόσο νιώθουμε ότι συμβάλλουμε κι εμείς στη δυστυχία τους, μια και είτε δεν κάνουμε τίποτα για να τους απαλλάξουμε από αυτήν είτε ό,τι κάνουμε ποτέ δεν είναι αρκετό. Οι ενοχές είναι παντού.
Ενοχές: η πέμπτη εξουσία;
Συχνά -φορτώνουμε» ενοχές τους άλλους. Κατηγορούμε π.χ. τους φίλους μας που δεν έκλεισαν εισιτήρια και χάσαμε το τελευταίο καράβι, παρότι θα μπορούσαμε να τα είχαμε κλείσει εμείς. Το φορτίο των ενοχών μάλλον μοιάζει πιο ελαφρύ όταν το μοιραζόμαστε.
Άλλες φορές πάλι πιστεύουμε ότι δεν ευθυνόμαστε για μια κατάσταση, οπότε επιρρίπτουμε την ευθύνη στους υπόλοιπους. Συχνά αυτό λειτουργεί αμυντικά αν νιώθουμε ότι οι άλλοι δεν συνειδητοποιούν ότι μας πληγώνουν, οπότε τους το υπενθυμίζουμε χρησιμοποιώντας τις ενοχές.
Άλλες φορές όμως έτσι επιβεβαιώνουμε την εξουσία μας πάνω τους ή τους ελέγχουμε για να τους κρατήσουμε στην όποια σχέση, αφού η δημιουργία ενοχών είναι ο εύκολος τρόπος για να το καταφέρουμε. Με την ψευδαίσθηση ότι απαλλασσόμαστε οι ίδιοι όμως ξεκινάμε ένα ντόμινο ενοχικών συναισθημάτων που παρασύρει μαζί με εμάς και όλους τους υπόλοιπους.
Είναι δυνατό να χρησιμεύουν σε κάτι;
Μέχρι τώρα είδαμε πως οι ενοχές επηρεάζουν τη σχέση με τον σύντροφό μας, την οικογένεια, τους φίλους ή τους συναδέλφους μας και τελικά την καλή σχέση που οφείλουμε να έχουμε με τον εαυτό μας.
Μπορούν όμως να επηρεάσουν και την υγεία μας αφού μας γεμίζουν άγχος, προκαλούν σφίξιμο στο στομάχι, ημικρανία, ακόμα και κρίσεις πανικού. Αν όμως δεν υπήρχαν; Τότε τίποτα δεν θα μας εμπόδιζε να αναλογιζόμαστε τις πράξεις μας, θα πληγώναμε ασύστολα όσους μας αγαπάνε, πράγμα που σημαίνει ότι θα ήμασταν ανίκανοι να αγαπήσουμε, οι προσωπικές σχέσεις θα καταλύονταν από την πλήρη αδιαφορία, δεν θα υπήρχε κανένας ιστός που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κοινωνικός και δεν θα είχαμε αντίρρηση να χρησιμοποιήσουμε βία και όλα τα αθέμιτα μέσα που υπάρχουν για να επιβληθούμε. Μήπως οι ενοχές δεν είναι τόσο άχρηστες τελικά;
Πως θα τις ελέγξετε
Οι ενοχές μπορεί να οφείλονται σε πολλά αίτια. Άλλα πιο προσωπικά, π.χ. τελειομανία, αίσθηση απώλειας ελέγχου κ.ά., και άλλα λιγότερο όπως η δυστυχία των άλλων, ενώ μπορεί να προκαλέσουν συναισθηματική αστάθεια, θυμό, πικρία, απώλεια αυτοπεποίθησης και αυτοσεβασμού, αίσθημα κατωτερότητας, μελαγχολία, και να επηρεάσουν τις σχέσεις μας. Όσο χρήσιμα και αν είναι σε κάποιο βαθμό δεν πρέπει να μας κυριεύουν. Σκοπός τους είναι να μας αποτρέπουν από το να πληγώνουμε ανθρώπους ή να κάνουμε κάτι για το οποίο αργότερα θα μετανιώσουμε, όχι να μιας γεμίζουν περιττές τύψεις. Να λοιπόν τι μπορούμε να κάνουμε:
• Να δεχτούμε ότι όλοι έχουμε δικαίωμα στα λάθη, που πρέπει να προσπαθούμε να διορθώνουμε χωρίς να χάσουμε την αυτοεκτίμησή μας.
• Να σκεφτούμε όλα τα θετικά μας στοιχεία και ό,τι μπορεί να έχουμε κάνει για να μην φέρουμε τον εαυτό μιας και τους άλλους στην κατάσταση που προκάλεσε τις ενοχές.
• Να εκφράζουμε τις ανάγκες μας και να παροτρύνουμε τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Οι καλοί λογαριασμοί κάνουν τους καλούς φίλους.
• Να μοιραστούμε ό,τι μας βαραίνει με κάποιον που θα βοηθήσει να χειριστούμε σωστά την κατάσταση.
• Οι ενοχές αποδυναμώνουν τη λογική. Αν τις εκλογικεύσουμε, θα τις πολεμήσουμε με τα δικά τους όπλα.
• Να μην έχουμε ενοχές για πράγματα που αφορούν αποκλειστικά εμάς και τον τρόπο που θέλουμε να ζήσουμε. Αν π.χ. ερωτευθήκαμε τον λάθος άνθρωπο για όλους τους υπόλοιπους αλλά τον σωστό για μας ή αν περάσαμε στη σχολή που διαλέξαμε εμείς και όχι οι γονείς μας ή αν θέλουμε να τρώμε σοκολάτα κάθε μέρα όσο κι αν παχαίνει, αυτό είναι κάτι με το οποίο θα πρέπει να ζήσουμε εμείς και όχι οι άλλοι. Αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας και προχωράμε.
Της Χρύσας Γιαννόπουλου
Με τη συνεργασία της ΔΡ. ΙΛΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΑ, κλινικής νευροψυχολόγου της ψυχιατρικής σχόλης του πανεπιστήμιου Αθηνών, Αιγινήτειο νοσοκομείο
